ΚΡΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ POETICS OF SPACE ΤΩΝ DIE WOLKE GROUP
Κριτική: Ευθύμιος Ιωαννίδης
Ποιος είναι Gaston Bachelard
Ο Gaston Bachelard ήταν Γάλλος φιλόσοφος (27 Ιουνίου 1884 – 16 Οκτωβρίου 1962) ο οποίος ανήλθε σε μερικές από τις πιο εκλεκτές θέσεις στην Académie française . Το πιο σημαντικό έργο του είναι η ποιητική και η φιλοσοφία της επιστήμης. Σε αυτό το τελευταίο εισήγαγε τις έννοιες του επιστημολογικού εμποδίου και της επιστημολογικής τομής. Έχει επηρεάσει πολλούς μετέπειτα Γάλλους φιλοσόφους μεταξύ των οποίων και τον Michel Foucault, τον Λουί Αλτουσέρ, τον Dominique Lecourt και τον Ζακ Ντεριντά. Έχει συν τοις άλλοις ασχοληθεί με τη συγγραφή διάφορων μορφών ποιητικής : Την ποιητική της φωτιάς, της φαντασίας αλλά και την ποιητική του χώρου.
Η ποιητική του χώρου
Στην «Ποιητική Του Χώρου» ο Bachelard τονίζει ότι ένας φιλόσοφος που ασχολήθηκε με τον ορθολογισμό, εννοώντας φυσικά τον εαυτό του, οφείλει να λησμονήσει τις ειδικές γνώσεις που απόκτησε, αν επιθυμεί να μελετήσει επισταμένως τα προβλήματα που θέτει η ποιητική φαντασία. Η φιλοσοφία της ποίησης πρέπει ωσαύτως να γεννηθεί και να ξαναγεννηθεί με αφορμή έναν κύριο στίχο μπροστά στην έκσταση που γεννά η πρωτοτυπία μιας εικόνας. Κάθε καινούργια άλλωστε εικόνα συνδέεται άρρηκτα με κάποιο αρχέτυπο που κοιμάται στο βάθος του ασυνείδητου, δίχως αυτό να σημαίνει ότι η εικόνα προκλήθηκε από το αρχέτυπο. Μάλλον συμβαίνει το αντίθετο: η πρωτότυπη εικόνα αφυπνίζει και αναδύει το αρχέτυπο. Ο Bachelard δηλώνει ρητώς ότι τον ενδιαφέρει αποκλειστικά η φαινομενολογία, δηλαδή η μελέτη του ξεκινήματος της εικόνας σε μία ατομική συνείδηση. Οι εικόνες δεν οφείλονται στη μνήμη, αλλά είναι παραγωγή της φαντασίας, δεν προετοιμάζονται από τα βιώματα αλλά δημιουργούνται από τον ποιητή. Η ποιητική συνείδηση είναι μία πηγή αμιγούς φαντασίας που παράγει εικόνες. Εξίσου σημαντική με την αρχή της πραγματικότητας, όπως την όρισε η ψυχανάλυση, είναι η αρχή της μη πραγματικότητας. Χάρη μάλιστα στην ποίηση, η φαντασία τοποθετείται στο σημείο του ποιητικού χώρου που και η λειτουργία της μη πραγματικότητας έρχεται να αφυπνίσει το άτομο που επαναπαύεται στους αυτοματισμούς του. Στην «Ποιητική του Χώρου» ο Bachelard προτείνει μία νέα μορφή «φαινομενολογικής προσέγγισης των ποιητικών εικόνων, την τοπο-ανάλυση, που είναι η «συστηματική ψυχολογική ανάλυση των τοπίων της εσωτερικής μας ζωής». Με αυτήν εφευρίσκει ένα νέο σύστημα, ενσωματώνοντας ιδέες από την περιγραφική ψυχολογία, την ψυχολογία του βάθους, την ψυχανάλυση και τη φαινομενολογία. Σημαντικές εικόνες χώρου είναι το σπίτι, το συρτάρι, η φωλιά, το κοχύλι. Το σπίτι είναι η κατοικία των ανθρώπων, ενώ τα συρτάρια είναι η κατοικία των αντικειμένων. Ο ποιητής εκμεταλλεύεται σημεία του σπιτιού που είναι φορτισμένα συναισθηματικά: το κελάρι, τη σοφίτα, τη γωνία ή ακόμα και το φως από το παράθυρο. Η τοποανάλυση δείχνει ότι οι χώροι διέπονται από ποιητική λογική. Όμως όσο και αν ο Bachelard προσπαθεί να ξεφύγει από προηγούμενες μελέτες του, ο χώρος που εξετάζει παραπέμπει συχνά σε κοσμογονικά στοιχεία. Ο ίδιος παραδέχεται ότι το κυριότερο γήινο στοιχείο, το σπίτι, είναι πάντα δεμένο με τον αέρινο κόσμο, τον ουρανό και θα ανήκει στο Σύμπαν μόνο όταν οι τοίχοι του θα έχουν εξαφανιστεί. Το κοχύλι είναι ένας ιδιαίτερα φορτισμένος χώρος, γιατί σπρώχνει τη φαντασία «στη διαλεκτική του ελεύθερου και του δέσμιου, του κρυφού και του φανερού». Ο δεσμώτης σπάει τα δεσμά του για να τα αναζητήσει μετά με τη νοσταλγία, ενώ ο κρυμμένος ετοιμάζει την έξοδό του για να επιδιώξει σύντομα να ξαναβρεί τη χαμένη σιγουριά που του προσφέρει το κοχύλι.
Η παράσταση
Σύμφωνα με τον Γάλλο φιλόσοφο, όλοι χτίζουν το μελλοντικό τους σπίτι χρησιμοποιώντας έστω λίγα τούβλα του σπιτιού στο οποίο μεγάλωσαν, προσπαθώντας εν τέλει να οικοδομήσουν το συμμετρικό αντίθετό του, ήγουν ένα σπίτι μεγαλύτερο, πιο άνετο και πιο ελαφρύ από όλα τα σπίτια του παρελθόντος. Είναι μια διαδικασία λιγότερο ρασιοναλιστική και περισσότερο αφηρημένη, η επιθυμία για αναβάθμιση και εξατομίκευση που ωριμάζει στο μυαλό αργά αλλά ανυπερθέτως και διαρρήδην αναπόφευκτα. Για τον Μπασελάρ, εξάλλου, είναι καλό να φυλάμε πάντα όνειρα για έναν μελλοντικό χώρο διαβίωσης, μια δυνητική ιδέα για ένα γυάλινο κάστρο, καταχωνιασμένη σε κάποιο συρτάρι του λογισμού μας. Διότι αν καταλήξουμε να ζούμε στο ιδανικό σπίτι, έναν χώρο οριστικό και τελικό, τότε το μόνο που θα πνίγει τις ανθρώπινες δεξαμενές νόησης είναι σκέψεις νηφάλιες και όχι όνειρα. Και δίχως όνειρα απουσιάζει το κίνητρο, η ακονόπετρα που σμιλεύει τις γωνίες της πλήξης και της συνοδής αδράνειας προκειμένου να κατεργαστεί και να λαξεύσει νόημα. Η ιδέα αυτή παραπέμπει ως εικός στην ολοκληρωτική και αφοπλιστική εξάρτηση του ατόμου από την περιέργειά του, την ανάγκη να διερωτάται πάντα για το τι έπεται και όχι τι προηγήθηκε ή τι λαμβάνει χώρα στο παρόν: Αν ο άνθρωπος άλλωστε διέθετε όλη τη γνώση που επιθυμούσε, θα ήταν ένα πραγματικά δυστυχισμένο ον.
Βασισμένη λοιπόν στο ομότιτλο βιβλίο του Gaston Bachelard από το 1958, η παράσταση πραγματεύεται την εμπειρία των οικείων χώρων. Το σπίτι, καταφύγια, φωλιές, κρυψώνες, και άλλοι χώροι όπου μπορούμε να «υποχωρήσουμε» προς τον εαυτό μας, φέρνουν στο νου ποιητικές εικόνες, άμεσες αντιλήψεις του περιβάλλοντος που προηγούνται της συνειδητής σκέψης και της προσδίδουν ιδιότητες πέρα από λειτουργία και μορφή, επιτρέποντας στον παρατηρητή την ονειροπόληση. Το έργο χοροθεάτρου της Die Wolke, των δημιουργών της Τρικυμίας, του Δtopia, και του Trajectory of an Idea, εξερευνά λοιπόν την έννοια της οικειότητας και τη σχέση της με τη λειτουργία της κατοίκησης, ανιχνεύοντάς τη σε αναμνήσεις του παιδικού μας σπιτιού. Έτσι, μεταφέρει μια από τις πιο σημαντικές φιλοσοφικές τάσεις του 20ου αιώνα και θεμελιώδη επιρροή στη σύγχρονη αρχιτεκτονική.
Η ερμηνεία του κειμένου της Die Wolke αποτελείται από μια επιλογή εικόνων από το βιβλίο. Από σπειροειδείς φόρμες με προέλευση την εξέλιξη της ζωής, μέχρι την ψυχολογία της σοφίτας και του κελαριού. Οι εικόνες συμπληρώνονται από visuals της Αλίκης Ιωσαφάτ.
Την κατασκευή σκηνικών έκανε ο Ιωάννης Περισοράτης.
Από την άλλη, η χορογράφος Δροσιά Τριαντάκη, συνεπικουρούμενη από τις ικανότατες περφόρμερ, Σοφία Καλαμάκη, Αντιγόνη Αυδή, Ελπίδα Ντινοπούλου, δημιουργεί χώρους βιωματικής εμπειρίας σε διαφορετικά σημεία στο χρόνο: παρελθόν, παρόν, και μέλλον, δεμένα μαζί από την ονειροπόληση. Αποσπάσματα δε, του κειμένου ακούγονται κατά τη διάρκεια της παράστασης, με ελληνική μετάφραση στην προβολή. Από την άλλη η μουσική που επιμελήθηκαν οι Dani Joss και Δημήτρης Δαλέζης ταιριάζει απόλυτα σε αυτή την τόσο ανεπτυγμένη αίσθηση γεωμετρικής τάξης και αναλογίας παράσταση: όσο χρειάζεται μελωδική χωρίς λυρισμό, αρθρωμένη, ταυτόχρονα λιτή και μεστή, πυκνή και ρέουσα, καθαρή, χωρίς περίτεχνα στολίδια, ελλείψεις ή υπερβολές.
Είναι μάλιστα φορές που η προσοχή μας έλκεται από ένα μόνο σώμα, μία κατασκευή ή μια κίνηση και αφήνουμε εκεί για ώρα τη ματιά μας. Άλλες πάλι ακυρώνεται η ικανότητά μας να φιλτράρουμε τα επιμέρους από το όλον, να καταστήσουμε το βλέμμα ικανό να κοιτά αντί να σαρώνει.
Λιτά, κομψά κουστούμια, καλλίπυγα σώματα, εικαστικοί φωτισμοί, πλάσματα ανδρόγυνα, εφήμερα tableau vivant, μορφές πολυάνθρωπες, παρένθετες εικόνες, απόλυτα συγκεντρωμένη κίνηση, γεωμετρίες και εικόνες που αναγεννώνται από άλλες, αφηγήσεις εμβόλιμες. Σκηνές που διατρέχουν την ιστορία κυρίως εκείνη των εικαστικών. Μας εμποτίζει με εικόνες που διαρκούν, προσκαλώντας το βλέμμα μας να διαχωριστεί από προηγούμενους, γνώριμους τρόπους θέασης. Καθώς διαστέλλει τη διάρκεια κάθε σκηνικού συμβάντος, μας προσφέρει, έχω την αίσθηση περισσότερο από άλλες φορές, την πολυτέλεια του χρόνου.
Συμπερασματικά
Το σπίτι για τον Γάλλο φιλόσοφο είναι μια ραγισμένη χιονόμπαλα, ένα καταφύγιο από τον έξω κόσμο, μια κιβωτός αναμνήσεων και φαντασμάτων, ενώ το μόνο που έχει να κάνει ο αρχιτέκτονας, αν θέλει να επικαλεστεί την ποιητική του χώρου, είναι να την φτιάξει ήδη ραγισμένη.
Οι εικόνες του περιστρέφονται σαν ομόκεντρα κελύφη γύρω από έναν ευέλικτο, αλλά καθαρό κάθετο άξονα είναι προσανατολισμένες εγκάρσια στην ομορφιά, την αρμονία, την ενατένιση. Μία πρόταση για αγνάντεμα, μία απλόχερη προσφορά σε μία εμπειρία που διακρίνεται εμφατικά από την καθημερινή, απλόχερη όχι μόνο για την τεχνική και δημιουργική της τελειότητα, τους καταπληκτικούς περφόρμερ, την υπόκλιση από όλη τη δημιουργική ομάδα, αλλά εξίσου και για τα χορταστικά 60 λεπτά, καθώς και το προσιτό στην τιμή εισιτήριο.
Μία πρόταση για να αγναντέψουμε την ομορφιά τη στιγμή που μία λεπτομέρεια διαστέλλεται, να διεκδικήσουμε ξανά το δικαίωμα στην ενατένιση, αφήνοντας μας να σκεφτούμε τι χρειάζεται να κάνουμε για αυτό, να μαγευτούμε από την λαμπρότητα που μας υπόσχεται η επιστροφή του θαυματοποιού στη θυμοέγκαυστη εστία μας.
Δείτε την συνέντευξη:
Κριτική :Ευθύμιος Ιωαννίδης
Xαίρετε, είμαι ο Ευθύμιος, είμαι φιλόλογος και συντάκτης της πολιτιστικής ιστοσελίδας Thess culture.gr. Aγαπώ πολύ τη μουσική, τις τέχνες, την ανάγνωση και το θέατρο, ενώ συνεντεύξεις μου και κριτικές μου έχουν δημοσιευτεί κατά καιρούς στον ηλεκτρονικό τύπο. Διαχειρίζομαι παράλληλα τις σελίδες «Ορθογραφία και ορθοέπεια», «Βιβλιοφιλία και βιβλιολογία» και υπήρξα επί πολλά έτη ενεργό μέλος και συντονιστής στις λέσχες ανάγνωσης των βιβλιοθηκών του Δήμου Κορδελιού- Ευόσμου.
