Ιακωβος Μιχαηλιδης : «Στη διαρκεια της Τουρκοκρατιας η Εκκλησια και η ορθοδοξη πιστη υπηρξαν οι βασικες σταθερες του υποδουλου Ελληνισμου»
Συνέντευξη:Ευθύμιος Ιωαννίδης
Φέτος συμπληρώνονται 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση. Η Επανάσταση του 1821 ήταν προϊόν εθνικού κινήματος, το οποίο αναπτύχθηκε κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα και τις πρώτες του 19ου, αν και οι καταβολές του ανάγονταν σε προγενέστερες εποχές. Πιο συγκεκριμένα, η Ελληνική Εθνική Παλιγγενεσία, όπως ονομάστηκε το εθνικό κίνημα των Ελλήνων, συγγένευε με τα εθνικά κινήματα της ίδιας εποχής που αναπτύχθηκαν στις ιταλικές και τις γερμανικές χώρες -οι οποίες αποτέλεσαν την Ιταλία και τη Γερμανία αντίστοιχα- στις βρετανικές αποικίες στη Βόρεια Αμερική -οι οποίες αποτέλεσαν τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής- καθώς και στην προεπαναστατική και επαναστατημένη Γαλλία. Αποτέλεσμα της επανάστασης των Ελλήνων το 1821 είναι το γεγονός πως εξασφάλισε στο έθνος, ύστερα από πολλούς αιώνες υποταγής σε ξένους κυριάρχους, ανεξάρτητη εθνική εστία. Έχει χυθεί πολύ μελάνι για το 1821, ενώ η περιρρέουσα ατμόσφαιρά του αποτελεί αναντίλεκτα πρόκληση για τους ιστορικούς. Η συντακτική ομάδα της ThessCulture θέλοντας να τιμήσει τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, απευθύνθηκε στον εγνωσμένου κύρους ακαδημαϊκό, καθηγητή της Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, Ιάκωβο Μιχαηλίδη, ο οποίος με αξιέπαινη προθυμία δέχτηκε να απαντήσει στις ερωτήσεις που του θέσαμε.
Κύριε Μιχαηλίδη, τι ώθησε τους Ρωμιούς σε αυτό το παράτολμο επαναστατικό εγχείρημα και γιατί ορίστηκε η 25η Μαρτίου ως η αρχή της;
Η Ελληνική Επανάσταση προετοιμάσθηκε από τη Φιλική Εταιρεία, η οποία συστάθηκε στον χώρο του παροικιακού Ελληνισμού, στην Οδησσό της νότιας Ρωσίας. Πρόκειται για μια μυστική οργάνωση, η οποία ακολουθούσε τα οργανωτικά πρότυπα των Ελευθεροτεκτόνων. Η επιτυχία της υπήρξε σπουδαία, αφού από την ίδρυσή της το 1814 έως το 1821 κατόρθωσε να εντάξει ως μέλη της προσωπικότητες από όλο το κοινωνικό, πολιτικό και γεωγραφικό φάσμα του Ελληνισμού και να συντονίσει τις συχνά αποκκλίνουσες επιδιώξεις τους στη διεκδίκηση ενός κοινού στόχου, της Απελευθέρωσης του υπόδουλου Γένους. Η Φιλική Εταιρεία στηρίχθηκε εν πολλοίς στο δίκτυο που ο Ρήγας Βελεστινλής είχε υφάνει λίγα χρόνια νωρίτερα, αλλά δεν έζησε να το δει να ενεργοποιείται.
Σύμφωνα με αρκετές πηγές της εποχής, η 25η Μαρτίου 1821 είχε ορισθεί ως η ημέρα του γενικού ξεσηκωμού στην κρίσιμη αλλά και θυελλώδη συνάντηση της ηγεσίας της Φιλικής Εταιρείας, υπό τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, στο Ισμαήλιο της Βεσσαραβίας, τον Οκτώβριο του 1820. Ο λόγος ήταν προφανής. Οι άνθρωποι της εποχής δε διέθεταν ημερολόγια, ούτε επικοινωνούσαν με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που έχουμε σήμερα. Ο βίος και οι δραστηριότητές τους κινούνταν γύρω από τον θρησκευτικό κύκλο και τις μεγάλες γιορτές της Ορθοδοξίας. Καθώς το χειμώνα, κατά κανόνα, δεν ξεσπούσαν πολεμικά γεγονότα, η πλησιέστερη ημερομηνία την οποία όλοι αναγνώριζαν ήταν η 25η Μαρτίου, ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Μετά τη συγκρότηση του πρώτου ελληνικού βασιλείου, την περίοδο της βασιλείας του Όθωνα, καθιερώθηκε επίσημα ο συμβολικός εορτασμός της 25ης Μαρτίου ως η ημέρα κήρυξης της Επανάστασης. Πρακτικά βέβαια η Επανάσταση είχε ξεκινήσει ήδη από τις 22 Φεβρουαρίου 1821 όταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης μαζί με μερικές δεκάδες αποφασισμένους συντρόφους του πέρασε τον Προύθο ποταμό και έφθασε στο Ιάσιο της Μολδαβίας σηκώνοντας το λάβαρο του Αγώνα, ενώ διάσπαρτες επαναστατικές εστίες εκδηλώθηκαν σε αρκετές περιοχές του Μοριά το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Μαρτίου του 1821.
Τι ρόλο έπαιζε η εκκλησία και γιατί η επανάσταση αφορίστηκε από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’;
Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας η Εκκλησία και η ορθόδοξη πίστη υπήρξαν οι βασικές σταθερές του υπόδουλου Ελληνισμού. Μέσω των εκκλησιαστικών κειμένων διατηρήθηκε όχι μόνο η χριστιανική πίστη αλλά και η ελληνική γλώσσα. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, όμως, υπήρξε θεσμός του οθωμανικού κράτους, επίσημα αναγνωρισμένος. Κατά συνέπεια ο Πατριάρχης αλλά και οι κατά τόπους επίσκοποι και κληρικοί ήταν υπεύθυνοι και λογοδοτούσαν στην Υψηλή Πύλη για τις ενέργειες των υπόδουλων Ελλήνων. Αυτό οδήγησε το Οικουμενικό Πατριαρχείο να είναι εξαιρετικά προσεκτικό στις επιλογές και τις ενέργειές του. Έτσι όταν ξέσπασε το κίνημα του Αλέξανδρου Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, η Σύνοδος στο Φανάρι το καταδίκασε, αφορίζοντας μάλιστα τον ίδιο και τον Ηγεμόνα της Μολδαβίας Μιχαήλ Σούτσο. Για την ερμηνεία του αφορισμού και τα αίτιά του υπάρχουν διαφορετικές θεωρήσεις από τους ιστορικούς. Ωστόσο, θα πρέπει να συνυπολογίσουμε στην κρίση μας ότι ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ απαγχονίσθηκε λίγες ημέρες αργότερα από τους Οθωμανούς, ενώ το άψυχο του σώμα διαπομπεύθηκε στην Κωνσταντινούπολη από το μαινόμενο μουσουλμανικό πλήθος. Ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι ο Γρηγόριος Ε΄ ήταν και ο ίδιος μέλος της Φιλικής Εταιρείας. Είτε ήταν αλήθεια είτε όχι η συμμετοχή του προκαθήμενου της Ορθοδοξίας στην Εταιρεία των Φιλικών, το βέβαιο είναι ότι στην Επανάσταση συμμετείχαν πλήθος κληρικοί, ανάμεσά τους ο ενθουσιώδεις Γρηγόριος Δικαίος (Παπαφλέσσας), ο Αθανάσιος Διάκος κ.α. Εκατοντάδες μάλιστα από αυτούς θανατώθηκαν στη διάρκεια του Αγώνα της Παλιγγενεσίας.
Το σχολικά εγχειρίδια πόσο αντικειμενικά θα λέγατε ότι αποδίδουν το κλίμα της εποχής καθώς και τα γεγονότα του 1821;
Τα σχολικά εγχειρίδια της Ελλάδας τις τελευταίες δεκαετίες έχουν βελτιώσει πολύ το περιεχόμενό τους και δεν υπολείπονται σε τίποτε από το ευρωπαϊκό κεκτημένο. Στο πλαίσιο αυτό και λαμβάνοντας πάντοτε υπόψιν ότι ένα σχολικό εγχειρίδιο ιστορίας, εξορισμού προϋποθέτει επιλογή της ύλης, πιστεύω ότι τα ελληνιά σχολικά εγχειρίδια σε μεγάλο βαθμό αποτυπώνουν το κλίμα της Ελληνικής Επανάστασης με τα θετικά και τα αρνητικά της σημεία.
Τις τελευταίες δεκαετίες γίνεται μια πολιτική προσπάθεια επέμβασης στα σχολικά εγχειρίδια της Ελλάδας και της Τουρκίας, ώστε να γραφούν νέα ιστορικά βιβλία που θα βοηθήσουν να μειωθούν τα πάθη και τα μίση ανάμεσα στα δύο κράτη. Ποια είναι η άποψή σας;
Το θεσμικό πλαίσιο για τη συγγραφή των σχολικών εγχειριδίων το δίνουν οι συστάσεις και οι υποδείξεις διεθνών οργανισμών, όπως το Συμβούλιο της Ευρώπης. Όμως κάθε χώρα έχει τη δυνατότητα να προβάλει τη δική της οπτική για τα γεγονότα, φθάνει αυτή να μην υιοθετεί μισαλλόδοξη και στερεοτυπική γλώσσα καθώς και αντίστοιχο περιεχόμενο. Τα ελληνικά σχολικά εγχειρίδια έχουν ενσωματώσει πλήρως τις σχετικές οδηγίες των διεθνών οργανισμών. Δεν έχω όμως συνολική εικόνα για το τι ακριβώς συμβαίνει με τα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια. Σε κάθε περίπτωση, η εκτόνωση των παθών ανάμεσα στα κράτη ακολουθεί τη βελτίωση των διμερών σχέσεων σε όλα τα επίπεδα για αρκετές δεκαετίες, δεν προηγείται. Επομένως και στην περίπτωση των σχέσεων Ελλάδας και Τουρκίας θα πρέπει πρώτα να προηγηθεί μια περίοδος βελτίωσης των διπλωματικών σχέσεών τους και ακολούθως το κλίμα αυτό να αποτυπωθεί και στη σχολική ιστορία. Πάντως σε καμία περίπτωση η προσέγγιση του «άλλου» δεν πρέπει να γίνεται με παραποίηση της ιστορικής αλήθειας, χάριν των εκάστοτε πολιτικών ορθοτήτων.
Υπάρχουν μέχρι σήμερα φωνές που υποστηρίζουν ότι η επανάσταση του 1821 είχε ταξικό χαρακτήρα. Τι ισχύει τελικά;
Για τον χαρακτήρα της Ελληνικής Επανάστασης υπάρχει σήμερα ομοφωνία μεταξύ των ιστοριών. Επρόκειτο για μια εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση, «για την πίστη και την πατρίδα», όπως αναφέρουν οι εκατοντάδες διακηρύξεις των πρωταγωνιστών της. Ο εθνικοαπελευθερωτικός χαρακτήρας της Εθνεγερσίας έχει διαμορφώσει το γενικό πλαίσιο αρχών της Επανάστασης. Μέσα σε αυτό βέβαια είναι φυσικό να ενυπάρχουν, όπως συμβαίνει άλλωστε σε κάθε επανάσταση, και άλλες επιμέρους διαστάσεις, κοινωνικές, πολιτικές και γεωγραφικές. Αποτελούν επί μέρους πτυχές ενός πολυσύνθετου και πολυεπίπεδου γεγονότος. Κατά κανέναν, όμως, τρόπο δεν είναι κυρίαρχες.
Εν έτει 2021, ο κόσμος είναι περισσότερο έτοιμος να κατανοήσει και να αποδεχτεί τις σκοτεινές πλευρές ανθρώπων καταγεγραμμένων στο συλλογικό φαντασιακό του ως ήρωες; Η «απομάγευσή» τους σας βρίσκει σύμφωνο ή όχι;
Η «απομάγευση» των ηρώων δεν αποτελεί απομυθοποίησή τους, αλλά αποτύπωση των ανθρωπίνων διαστάσεών τους με τις στιγμές μεγαλείου αλλά και πτώσης τους. Οι ιστορικοί δε συγγράφουν αγιογραφίες, ούτε και λίβελλους. Επιχειρούν να αποτυπώσουν τα γεγονότα και τα πρόσωπα στις πραγματικές διαστάσεις τους, αφού σκοπός τους είναι να κατανοήσουν και να ερμηνεύσουν τα κίνητρα και το περιεχόμενο των πράξεων των ιστορικών δρώντων. Αυτή είναι η «μαγεία» της ιστορίας.
Η ιστορία είναι η ταυτότητά μας. Σήμερα υπάρχουν μαθητές, ακόμα και φοιτητές, που αδυνατούν να ξεχωρίσουν την 28η Οκτωβρίου από την 25η Μαρτίου. Πώς στέκεστε απέναντι σε αυτή την άγνοια, αδιαφορία έως και απαξίωση;
Πρόκειται για μία δύσκολη ερώτηση. Οι Έλληνες από τη μια παθιάζονται για την ιστορία τους, αλλά από την άλλη δεν τη γνωρίζουν στις ορθές της διαστάσεις, ακόμη και σε περιπτώσεις εμβληματικών γεγονότων. Πιστεύω ότι αυτό οφείλεται εν μέρει στον αποσπασματικό και συχνά παρωχημένο τρόπο με τον οποίο γίνεται η διδασκαλία της ιστορίας στα σχολεία, η οποία εν τέλει οδηγεί στην απαξίωση του μαθήματος. Από την άλλη, η Ελλάδα αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, περίπτωση στην οποία αυτό που ονομάζουμε «δημόσια ιστορία», δηλαδή η διαμεσολάβηση της επιστημονικής γνώσης για το ευρύ κοινό με τρόπο εύληπτο και διαυγή, βρίσκεται ακόμη σε υβριδικό στάδιο. Έτσι στο δημόσιο διάλογο μιλούν πολλοί για την ιστορία, οι οποίοι όμως είναι, κατά κανόνα άσχετοι, σχεδόν επικίνδυνοι.
Κλείνοντας, κύριε Μιχαηλίδη μαθαίνουμε ιστορία για να αντλούμε διδάγματα για το μέλλον; Ποιος είναι ο βασικός της σκοπός;
Η γνώση της ιστορίας είναι χρήσιμη όχι μόνο ως πνευματική τέρψη, αλλά κυρίως επειδή ανατρέχοντας στο παρελθόν, μπορούμε να εξάγουμε κάποια χρήσιμα συμπεράσματα που μπορούν να μας βοηθήσουν στο παρόν και στο μέλλον. Η ιστορία φυσικά δεν επαναλαμβάνεται. Αναπαράγονται όμως στη διάρκεια του ιστορικού χρόνου συχνά συμπεριφορές και καταστάσεις, η αποκρυπτογράφηση των οποίων μπορεί να αποβεί ωφέλιμη για το κοινωνικό σύνολο. Έτσι, για παράδειγμα, η γνώση των αιτίων και των επιπτώσεων των εμφυλίων συρράξεων ανάμεσα στους Έλληνες στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης μπορεί να μας βοηθήσει να αντιληφθούμε τις δραματικές επιπτώσεις ενός εθνικού διχασμού και στην εποχή μας. Επιπλέον, η αντιμετώπιση από τον Ιωάννη Καποδίστρια της υγειονομικής κρίσης από την επιδημία πανώλης στην Ελλάδα το 1828 και η επιβολή καραντίνας για αρκετό διάστημα σε διάφορες περιοχές, μπορεί να μας βοηθήσει να αντιληφθούμε ότι η τρέχουσα υγειονομική κρίση λόγω της πανδημίας του Covid-19 δεν αποτελεί ιδιαιτερότητα, αλλά ένα σύνηθες φαινόμενο με το οποίο ο άνθρωπος βρέθηκε αντιμέτωπος πολλές φορές στη διάρκεια του χρόνου.
Ευχαριστώ πολύ τον διακεκριμένο καθηγητή ιστορίας, Ιάκωβο Μιχαηλίδη για την πολύ ενδιαφέρουσα συνομιλία μας και του εύχομαι καλή συνέχεια στο σπουδαίο ερευνητικό του έργο
Συνέντευξη:Ευθύμιος Ιωαννίδης
Xαίρετε, είμαι ο Ευθύμιος, είμαι φιλόλογος και συντάκτης της πολιτιστικής ιστοσελίδας Thess culture.gr. Aγαπώ πολύ τη μουσική, τις τέχνες, την ανάγνωση και το θέατρο, ενώ συνεντεύξεις μου και κριτικές μου έχουν δημοσιευτεί κατά καιρούς στον ηλεκτρονικό τύπο. Διαχειρίζομαι παράλληλα τις σελίδες «Ορθογραφία και ορθοέπεια», «Βιβλιοφιλία και βιβλιολογία» και υπήρξα επί πολλά έτη ενεργό μέλος και συντονιστής στις λέσχες ανάγνωσης των βιβλιοθηκών του Δήμου Κορδελιού- Ευόσμου.
