ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ:ΦΑΝΤΑΣΙΑ-ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΑΠ ΤΑ ΚΥΤΤΑΡΑ ΣΤΟ ΒΙΩΜΑ

Άρθρο:Μιχαέλα Χαρκούτση

Όπως ειπώθηκε και στο προηγούμενο άρθρο (https://thessculture.gr/arthrografia/psychologia/taxidiara-psychito-limani-tis-ston-diko/?fbclid=IwAR2ZXQKy55Pgrndeh6HGVT1KiTkzc4Mkd3bqJNBvxBjmOoDuAk2J_-WQp-o ), το δίκτυο προεπιλεγμένης λειτουργίας αποτελεί το νευρωνικό υπόστρωμα της σκέψης που συμβαίνει όταν απουσιάζουν εξωτερικά ερεθίσματα ικανά να κεντρίσουν το ενδιαφέρον μας .  Όταν περιμένεις ώρα στην ουρά του σουπερμαρκετ και έχει πάψει πλέον να τραβάει το οτιδήποτε τη προσοχή σου , εκείνη ψάχνει την  “τροφή” της εκ των έσω. Όμως , αν δεν καταφέρεις να ακούσεις την πωλήτρια  που σε καλεί να τοποθετήσεις  τα πράγματα στο ταμείο, τότε ο περιπλανώμενος νους σου δουλεύει υπερωρίες . Τη στιγμή λοιπόν που πρέπει να ανταποκριθείς στο “κάλεσμα” του εξωτερικού περιβάλλοντος , ενεργοποιούνται δίκτυα της προσοχής, εκείνα  που σε κρατάνε στο ” εδω και τωρα”.  Για να γίνει σαφέστερη η έννοια του εδώ και τώρα: υποθετικά , αν στη θέση σου βρισκόταν ένα πτηνό (ή οποιοδήποτε άλλο ζώο) που θα μπορούσε να κατανοήσει τη πωλήτρια, δεν θα έχανε δευτερόλεπτο στο κάλεσμα της. Όλα τα ζώα ζουν αποκλειστικά το εδώ και τώρα , μοιράζονται όλα τον ίδιο βαθμό εστίασης της προσοχής τους ( η εστίαση στο εδώ και τώρα λεγεται και ενσυνειδητότητα και φαίνεται να ενισχύεται με το διαλογισμό , τη γιόγκα και άλλες ανάλογες  πρακτικές προερχόμενες από την ανατολή) .
 Έρευνες δείχνουν πως  το δίκτυο προεπιλεγμένης λειτουργίας έχει ανταγωνιστή ένα άλλο δίκτυο περιοχών στον εγκέφαλο. Το  δίκτυο ανταπόκρισης στο έργο  ( task-positive network) αποτελείται κυρίως από  περιοχές του προμετωπιαίου λοβού , επεκτείνεται στο προκινητικό μετωπιαίο φλοιό ( περιοχή υπεύθυνη για τη ρύθμιση της κίνησης του σώματος) , στο φλοιό της νήσου ( βρίσκεται πιο βαθιά στον εγκέφαλο σε σύγκριση με τις υπόλοιπες)  ενώ πρόσφατα βρέθηκε σύνδεση και με τη παραγκεφαλίδα ( αποτελεί τη βάση του εγκεφάλου , φαίνεται να ρυθμίζει συμπεριφορές όπως στάση, ισορριπία του σώματος αλλά εμπλέκεται επίσης στην αντίληψη , τη μάθηση, τη προσοχή  ). Έρευνες που χρησιμοποιούν μεθόδους απεικόνισης της εγκεφαλικης δραστηριότητας δείχνουν ότι η ενεργοποίηση του συγκεκριμένου δικτύου αυξάνεται όταν θέτουμε στο άτομο δοκιμασίες που απαιτούν την προσοχή του. Το task positive network βρίσκεται στην “οικογένεια” των δικτύων που μας επιτρέπουν να διατηρούμε  την εξωτερική μας ενημερότητα. Μας κρατάνε με άλλα λόγια συνδεδεμένους με τα “επίγεια” ώστε να ανταποκρινόμαστε στις μικρές ή μεγάλες δοκιμασίες ( tasks ) που μας θέτει συνεχώς το περιβάλλον μας . 

Ο “ανταγωνιστικός” χαρακτήρας των δύο δικτύων είναι εμφανής σε πολλές περιπτώσεις συμπεριφοράς μας. Κατα τη διάρκεια μιας διαδρομής σε οικείο δρόμο , τα συνηθισμένα εξωτερικά ερεθίσματα  δεν καταφέρνουν να τραβήξουν τη προσοχή σου και έτσι ξεκινάει η “ονειροπόληση” – η ενεργοποίηση του δικτύου προεπιλεγμένης λειτουργίας. Φαντάσου τώρα ένα δρόμο που διασχίζεις για πρώτη φορά : για να καταφέρεις να φτάσεις  στον προορισμό σου απαιτείται όσο το δυνατόν καλύτερη  προσοχή του περιβάλλοντος , άρα ο εγκέφαλος επιστρατεύει δίκτυα υπεύθυνα για τη λύση ενός έργου ( να φτάσω στον προορισμό ) και τη στοχοκατευθυνόμενη συμπεριφορά  ( πόσο λουφάρει ο εγκέφαλος του εικοστού πρώτου αιώνα με την χρήση του gps!).

Χωρίς  τη συμβολή των “ δικτύων εγρήγορσης ”  πέρα από το γεγονός ότι δεν θα μπορούσαμε να ανταπεξέλθουμε σε απλές καθημερινές δραστηριότητες ή στις απαιτήσεις ενός επαγγέλματος  , θα αδυνατούσαμε να απολαύσουμε τον έξω από εμάς κόσμο. Δεν θα μπορούσαμε να χορέψουμε στο ρυθμό μιας αγαπημένης μας μουσικής, να απολαύσουμε μια ταινία , να παίξουμε με το σκυλί μας και σίγουρα δεν θα κερδίζαμε στο “ jenga “. Όλες αυτες οι δραστηριότητες θα παρεμβάλλονταν από μια χείμαρρα σκέψεων κάνοντας αδύνατο να βιώσουμε τη στιγμή  αυτούσια ( τα “τι ώρα είναι ;” ή “ τι έχω να κάνω μετά; ” ικανά να καταστρέψουν ακόμα και την απόλαυση του ηλιοβασιλέματος )  . Αν η αδυναμία να βιώσεις το παρόν χωρίς τις εσωτερικές  παρεμβολές θυμίζει τον τρόπο που αλληλεπιδράς με το περιβάλλον σου, δεν προκαλεί εντύπωση . Το τελευταίο  “μοντέλο” homo sapiens ,ο “πολυάσχολος δρομέας” , φαίνεται να επιλέγει αυτό το τρόπο σχετίζεσθαι , τρόπο που απέχει από τον αντίστοιχο των ζώων. Στο βιβλίο του “εστίαση της προσοχής: το κλειδί για τη συναισθηματική νοημοσύνη” ,ο  Daniel Goleman , περιγράφει πως  ο σύγχρονος άνθρωπος μπαίνει εύκολα “στον αυτόματο” . Θα παραθέσω αυτούσια ένα απόσπασμα από το βιβλίο που περιγράφει με ένα έξυπνο και απλό πείραμα τη διαφορά εστίασης και περιπλάνησης και πως έχει προσαρμοστεί στο σήμερα :
 “Τα παλιά χρόνια , όταν στα γραφεία σχηματίζονταν μεγάλες ουρές ατόμων που περίμεναν να χρησιμοποιήσουν το φωτοτυπικό μηχάνημα , η Ellen Langer , ψυχολόγος του Χαρβαρντ , έβαζες κάποιους ανθρώπους να πηγαίνουν στην αρχή της  ουράς και να λένε απλώς: «Πρέπει να βγάλω μερικές φωτοτυπίες».
Προφανώς,το ίδιο θα ήθελαν να κάνουν και όσοι στέκονταν στην ουρά.Εντούτοις, τις περισσότερες φορές , ο άνθρωπος που βρισκόταν μπροστά έδινε τη σειρά του στον πειραματικό συνεργάτη της Langer. Αυτό , λέει η ψυχολόγος , απεικονίζει παραδειγματικά την απουσία στοχασμού , το γεγονός ότι η προσοχή βρίσκεται στον αυτόματο πιλότο . Η ενεργή προσοχή , αντίθετα, θα έκανε όποιον βρίσκεται στην αρχή της ουράς να αμφιβάλλει για το κατα πόσον υπάρχει πράγματι κάποια προνομιακή επείγουσα ανάγκη για φωτοτυπίες .”

Ίσως  πρέπει όντως να αναλογιστούμε την έκταση που καταλαμβάνει το δίκτυο προεπιλεγμένης λειτουργίας στο νου μας και την ανάγκη για διατήρηση μιας ισορροπίας(φαντάσου πως διαταράσσεται η λειτουργία εστίασης της προσοχής με την μόνιμη παρουσία του κινητού! ). Η ικανότητα να βιώνουμε τον τρέχοντα χώρο και χρόνο σχετίζεται με τη νοητική μας κατάσταση αλλά σαφώς και με την ψυχική κατάσταση.
Στην υπάρχουσα σχετική βιβλιογραφία  φαίνεται ότι κάποιες ψυχιατρικές διαταραχές συνδέονται με ελλείμματα στην εναλλαγή των δύο αυτών δικτύων. Έρευνα που διεξήχθη το 2017 από τον Luke J. Norman και τους συνεργάτες του δείχνει πως η παιδική διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας ( ΔΕΠΥ) καθώς επίσης και η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή ( γνωστή ως  OCD )μοιράζονται δύο προβλήματα. Το ένα αφορά ελλείμματα στη διατήρηση της προσοχής μας – συντηρούμενη προσοχή – και το άλλο είναι δυσκολία στην εναλλαγή του δικτύου προεπιλεγμένης λειτουργίας και εκείνου “ανταπόκρισης στο έργο” .  Ανάλογα ελλείμματα και διαφορές στη λειτουργία του δικτύου προεπιλεγμένης λειτουργίας φαίνεται να υπάρχουν έντονα και σε άτομα με μετατραυματικό στρες.

Αξίζει να αναφερθεί μια γενικά αποδεκτή θεώρηση για τον εγκέφαλο ώστε να γίνονται ευκολότερα κατανοητοί οι μηχανισμοί που αναφέρουμε. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελείται από νευρωνικά δίκτυα που χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες: αυτές που έχουν διεγερτική δράση και εκείνες που έχουν ανασταλτική δράση , συμπεριλαμβανομένων των δικτύων που αναφέραμε παραπάνω ( positive-task network και negative-task network ).  Είναι ένα γεγονός που μπορούμε να ισχυριστούμε πως αποτελεί συχνά τον κανόνα σε πολλές φυσικές λειτουργίες με σκοπό να επέλθει ισορροπία. Απλό παράδειγμα αποτελεί  η διαδικασία που προκαλείται στο σώμα όταν πονάμε. Αυτό που αποκαλλούμε πόνο αποτελεί το διεγερτικό σήμα ότι κάτι πάει στραβά στο εν λόγω μερος του σώματος ( το ίδιο ισχύει και για τον ψυχικό πόνο , μας προειδοποιεί με ψυχικό σύμπτωμα ) . Ωστόσο βλέπουμε να παρέχονται από τον εγκέφαλο και τα αντίστοιχα παυσίπονα( πχ η εγκεφαλίνη )  υπεύθυνα για τον καθησυχασμό,την αναστολή,του πόνου. Σίγουρα και οι ίδιοι μπορείτε να ανακαλλέσετε παρόμοιες λειτουργίες που βασίζονται στους πυλώνες της διέγερσης και της αναστολής .

Σε άρθρο που δημοσιεύθηκε μόλις τον Ιούλιο του 2020 απο Κινέζους νευροεπιστήμονες , διαπιστώνεται , μέσα από την παρατήρηση μιας γκάμας συμπεριφορών,  ότι όντως τα δίκτυα της ηρεμίας και εκείνα που ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις ενός έργου έχουν ανταγωνιστική νευρωνική δραστηριότητα .   Φαίνεται ότι όσο λιγότερο εμπλέκεται το δικτύου προεπιλεγμένης λειτουργίας στη “δουλειά” των  δικτύων εγρήγορσης , τόσο καλύτερα αποδίδουμε σε έργα  που μας δίνονται να τα λύσουμε. Αυτό φαντάζει λογικό και αναμενόμενο στον κόσμο της Παρατηρίσιμης  συμπεριφοράς  – είναι σαν να λέμε μπράβο για τη διαπίστωση πως αν , παραδείγματος  χάριν , σκέφτεσαι την πρώην σου κατα τη διάρκεια ενός σύντομου τεστ , μειώνονται οι  πιθανότητες επιτυχίας σου. Ο σύγχρονος επιστημονικός κόσμος ωστόσο φαίνεται να γοητεύεται από τα  “παρασκήνια” της ανθρώπινης δραστηριότητας.Παρατηρούμε μια συνεχώς αυξανόμενη έρευνα για τα μονοπάτια  που ακολουθούν τα εγκεφαλικά κύτταρα – οι νευρώνες- στη διάρκεια ενσυνείδητων ή ασυνείδητων συμπεριφορών μας. 
Η αναφορά στο “ αντιμαχόμενο” δίκτυο βοηθάει να διευκρινιστεί η ανάγκη διατήρησης της ισορροπίας ανάμεσα στη προσοχή προς τον έσω κόσμο – στους εξ’ολοκλήρου αυθόρμητους ενδογενείς μηχανισμούς μας  – και στη προσοχή που δίνουμε σε εκείνα που βρίσκονται απ’ έξω. Στον πραγματικό κόσμο , όχι τον φαντασιακό ,  τον κόσμο που προκαλεί την δράση μας  και μας διαμορφώνει . Είναι εύλογο να υποθέσουμε πως αν φροντίσουμε που και με ποιο τρόπο εστιάζουμε τη προσοχή μας , φαίνεται να προσεγγίζουμε μια ψυχικά υγιής στάση ζωής . Η προσοχή μας, το οριοθετημένο από της ανθρώπινες αισθήσεις μας και περιορισμένης χωρητικότητας  βιολογικό μας “παράθυρο” στον κόσμο , έχει σπίτι : τις ενδοψυχικές αναπαραστάσεις , την ανεπτυγμένη νοημοσύνη και τη προσωπικότητά μας.Στη συγχρονη ανεπτυγμένη κοινωνία η απόλαυση του “εδώ και τώρα” είναι μια μικρή πολυτέλεια. Ας μάθουμε κάτι από τα ζώα και ας αφήνουμε το “παράθυρο” περισσότερες ώρες ανοιχτό.

Άρθρο:Μιχαέλα Χαρκούτση

Τώρα που καλούμαι να πω για μένα η πρώτη εικόνα που ήρθε στο νου είναι το χωριό που μεγάλωσα. Ονομάζομαι Μιχαέλα Χαρκούτση και το ταξίδι έχει αφετηρία ένα όμορφο χωριό στο Ηράκλειο Κρήτης. Συνέχισε προς τα βόρεια για να βρεθώ φοιτήτρια στο τμήμα Ψυχολογίας του ΑΠΘ. Στόχοι και γραμμές συγκεκριμένες δεν ξέρω αν υπάρχουν , σίγουρα ψάχνω με τους ανθρώπους μου την ομορφιά στην έμπνευση και στους εμπνευσμένους. Για κλείσιμο θα πω με ‘’τουφεκιές ζαχαρωτές’’  να νιώθουμε του ‘’χαρτοπόλεμου τη βία’’.