TOP

ΣΟΦΙΑ ΤΣΑΤΣΟΥ- ΝΙΚΟΛΟΥΛΗ: «ΤΑ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΑ ΟΦΕΛΗ ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΛΑ ΚΑΙ ΠΟΙΚΙΛΑ»

Συνέντευξη:Ευθύμιος Ιωαννίδης

Η Σοφία Τσάτσου-Νικολούλη γεννήθηκε το 1975 στη Θεσσαλονίκη όπου εργάζεται ως δασκάλα σε δημοτικό σχολείο. Έχει κάνει μεταπτυχιακές σπουδές δημιουργικής γραφής στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας κι έχει δημοσιεύσει ανακοινώσεις σε συνέδρια και άρθρα σε εκπαιδευτικά περιοδικά για τη δημιουργική γραφή. Επικοινωνήσαμε μαζί της και με προσήνεια δέχτηκε να μας μιλήσει για το τελευταίο της πόνημα «Δραστηριότητες δημιουργικής γραφής E΄ & Στ΄ δημοτικού» το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ζήτη.

Η δημιουργική γραφή ορίζεται θα λέγαμε κάπως δύσκολα, καθώς ο καθένας δίνειέναν δικό του ορισμό. Εσείς, ωστόσο, ποια οπτική υιοθετείτε και με ποιον τρόπο ορίζετε τη δική σας συμμετοχή στον ορισμό περί «δημιουργικής γραφής»;

Είναι, πράγματι, γεγονός ότι για τη δημιουργική γραφή έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς πολλοί ορισμοί σε εθνικό, αλλά και διεθνές επίπεδο. Αυτό συμβαίνει γιατί η έννοια της δημιουργικής γραφής είναι στενά συνδεδεμένη με την έννοια της δημιουργικότητας, για την οποία, επίσης, έχουν δοθεί ποικίλες και διαφορετικές ερμηνείες. Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να πούμε ότι ο όρος περιλαμβάνει ένα σύνολο τεχνικών και πρακτικών που δίνουν τη δυνατότητα στον εμπλεκόμενο να κατακτήσει αναγνωστικές και συγγραφικές δεξιότητες, λογοτεχνικές και μη. Με άλλα λόγια, πρόκειται για δραστηριότητες που «ξεκλειδώνουν» το κείμενο και οδηγούν σε πολλαπλούς τρόπους ανάγνωσής του, καθώς μας δίνουν τη δυνατότητα να «εισβάλουμε» σε αυτό και με γνώμονα τις δικές μας εμπειρίες, γνώσεις και συναισθήματα να υιοθετήσουμε τον δικό μας τρόπο θέασής του. Η δημιουργική ανάγνωση ενός κειμένου, τελικά, καταλήγει σε μία δημιουργική αναδόμησή του, αφού η κάθε γνώση που αποκομίζει ο αναγνώστης κατά την επαφή του με το κείμενο, μετασχηματίζεται πια σε νέα γνώση κι αποτυπώνεται στο χαρτί. Βέβαια, η δημιουργική γραφή δεν αφορμάται μόνο από τη λογοτεχνία, καθώς και άλλες μορφές τέχνης μπορούν να αποτελέσουν ευκαιρία για δραστηριότητες δημιουργικής πρόσληψης και παραγωγής. Έτσι, ένα τραγούδι, ένας πίνακας ζωγραφικής, ένα γλυπτό, μία κινηματογραφική ταινία μπορούν να δώσουν ποικίλα ερεθίσματα για μια πιο επαρκή ακρόαση, θέαση, παρατήρηση, αλλά και δημιουργία αντίστοιχα. Υπό τη δική μου οπτική, στον χώρο της εκπαίδευσης αποτελεί ένα εξαιρετικό εργαλείο «διδασκαλίας», αν όχι όλων, σίγουρα πολλών μαθημάτων, αλλά και τρόπος δημιουργίας ενός υγιούς, ασφαλούς, θετικού και συνεργατικού κλίματος μέσα στην τάξη για όλους τους μαθητές, ανεξάρτητα από το μαθησιακό, γλωσσικό, εθνικό και πολιτισμικό τους υπόβαθρο.

Τα τελευταία χρόνια γίνεται όλο και περισσότερο λόγος για την είσοδο της δημιουργικής γραφής στην εκπαιδευτική πραγματικότητα. Πώς το εξηγείτε αυτό;

Είναι αλήθεια ότι τα τελευταία χρόνια η δημιουργική γραφή «κερδίζει έδαφος» ολοένα και περισσότερο στον χώρο της εκπαίδευσης, ειδικά στη χώρα μας, καθώς στο εξωτερικό, όχι μόνο αποτελεί ακαδημαϊκό αντικείμενο εδώ και αρκετές δεκαετίες, αλλά και αξιοποιείται αποτελεσματικά σε όλη την εκπαίδευση. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα ήταν σχεδόν πάντα γνωσιοκεντρικό με τον δάσκαλο να είναι το κεντρικό πρόσωπο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Ευτυχώς, η κατάσταση αυτή έχει ήδη αρχίσει να αλλάζει και ο μαθητής, έχοντας πρωτεύοντα πλέον ρόλο στη μάθηση, ενθαρρύνεται να ανακαλύπτει και να δημιουργεί μόνος του τη γνώση, παίρνοντας μέρος σε βιωματικές δραστηριότητες. Η δημιουργική γραφή δίνει τη δυνατότητα στα παιδιά να προσεγγίσουν τη λογοτεχνία με έναν τρόπο δημιουργικό, εστιάζοντας, όχι μόνο στην αισθητική της απόλαυση, αλλά κυρίως στη βιωματική της πρόσληψη. Άλλωστε, η λογοτεχνία αρκετά συχνά αξιοποιείται στο σχολείο αποσπασματικά, έχοντας έναν κειμενικό προσανατολισμό ή δίνοντας έμφαση στο ιστορικο-κοινωνικό πλαίσιο του συγγραφέα. Με τη δημιουργική γραφή η λογοτεχνία διδάσκεται «αλλιώς» με ζητούμενο τη δημιουργική πρόσληψή της, αλλά και τη δημιουργική παραγωγή στην οποία, τελικά, θα καταλήξει.

Τι προσφέρει θα λέγατε αλήθεια η δημιουργική γραφή στα παιδιά;

 Τα παιδαγωγικά οφέλη της δημιουργικής γραφής είναι πολλά και ποικίλα. Πρώτα απ’ όλα, ενισχύει την «προσωπική φωνή» των μαθητών, καθώς τους δίνει την ευκαιρία να εκφραστούν προφορικά ή γραπτά με γνώμονα τις δικές τους σκέψεις και βιώματα, χωρίς τον φόβο του σωστού ή λάθους. Η δημιουργική γραφή είναι απαλλαγμένη από αυστηρά αξιολογικά και βαθμολογικά πλαίσια. Επίσης, βοηθάει στην ενίσχυση των γλωσσικών δεξιοτήτων, δηλαδή στην κατανόηση και παραγωγή του προφορικού και γραπτού λόγου, στη γραμματική, στο συντακτικό και στο λεξιλόγιο, μια που οι μαθητές «παίζουν» με τη γλώσσα, την εξερευνούν και καθώς πειραματίζονται με αυτήν τη μαθαίνουν. Τα κείμενα των παιδιών βρίθουν από φαντασία και χιούμορ, γεγονός που αυξάνει την αυτοπεποίθησή τους, αλλά και τα κίνητρά τους για δημιουργία. Μέσα από τις δραστηριότητες δημιουργικής γραφής, γενικότερα, οι μαθητές επιλύουν διάφορα θέματα, ξανασκέφτονται υπό άλλη οπτική ζητήματα που τους είχαν απασχολήσει και βελτιώνουν με τον τρόπο αυτόν την κριτική τους σκέψη. Ας μην παραλείψουμε ότι, καθώς οι δραστηριότητες έχουν και ομαδικό χαρακτήρα, το κλίμα της τάξης αλλάζει και γίνεται πιο ασφαλές, θετικό και κυρίως χαρούμενο.

Πώς εφαρμόζεται άραγε στην πράξη η δημιουργική γραφή; Μπορείτε να μας δώσετε ορισμένα παραδείγματα με βάση και το βιβλίο σας;

Πρώτα απ’ όλα πρέπει να τονιστεί ότι οι δραστηριότητες δημιουργικής γραφής δεν περιορίζονται μόνο στο πλαίσιο του σχολείου, αλλά μπορούν να αξιοποιηθούν ποικιλότροπα από τους γονείς, αλλά και από όσους αγαπάνε τη δημιουργική ανάγνωση και συγγραφή. Η διαδικασία εφαρμογής των δραστηριοτήτων δημιουργικής γραφής περιλαμβάνει τρία διαδοχικά βήματα: Κατά το πρώτο βήμα, οι μαθητές ανακαλύπτουν ή δημιουργούν γνώσεις και τεχνικές, διαβάζοντας με κριτικό τρόπο και σχολιάζοντας λογοτεχνικά κείμενα. Βέβαια, η δημιουργική ανάγνωση μπορεί να αφορά και άλλα είδη κειμένων, έργα τέχνης ή ακόμα να σχετίζεται με την ακρόαση τραγουδιών ή την παρακολούθηση ταινιών. Στο επόμενο βήμα, οι μαθητές αποτυπώνουν τη γνώση που απέκτησαν σε γραπτό κείμενο, αφού πρώτα τη μετασχηματίσουν σε «νέα» γνώση με την επίδραση ενός ερεθίσματος που τους προσφέρει ο δάσκαλος/εμψυχωτής και με γνώμονα τις δικές τους εμπειρίες ή συναισθήματα. Στο τελευταίο βήμα, το παραγόμενο κείμενο δημοσιοποιείται και γίνεται αντικείμενο επεξεργασίας, κατά την οποία οι συγγραφείς εκθέτουν τις απόψεις τους και ανακοινώνουν τη διαδικασία παραγωγής του. Αυτή η διαπραγμάτευση του κειμένου μπορεί να οδηγήσει και στην επανεγγραφή του. Ένα παράδειγμα μέσα από το βιβλίο «Δραστηριότητες Δημιουργικής Γραφής με βάση το Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων για την Ε’ και ΣΤ’ Δημοτικού» είναι το ακόλουθο:

Κατά το πρώτο στάδιο δίνουμε στα παιδιά το ποίημα του Κ. Παλαμά «Στον κήπο» για να το διαβάσουν και να το σχολιάσουν. Το ποίημα έχει ως εξής:

Στον κήπο

Στον κήπο μού γελούσανε τα ρόδα, οι μενεξέδες

κάτου από πέπλους μού έστελναν δροσοχαιρετισμούς.

Και πέρασα. Οι αμύριστοι στοχαστικοί πανσέδες

με κοίταζαν, ασάλευτοι. Και στάθηκα σ’ αυτούς.

Κατά το επόμενο στάδιο, ενθαρρύνουμε τους μαθητές να γράψουν οι ίδιοι το δικό τους ποίημα, ακολουθώντας τον παραπάνω τρόπο του ποιητή. Διευκρινίζουμε ότι μπορούν να διατηρήσουν την ομοιοκαταληξία, η οποία στην περίπτωση αυτή είναι πλεχτή και να δώσουν άλλον τίτλο. Πιθανοί τίτλοι που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν είναι οι εξής: “Στον ζωολογικό κήπο”, “Στη θάλασσα”, “Στην αυλή” κ.ά. Τα ποιήματα είναι ατομικά κι ενθαρρύνονται όλοι οι μαθητές να τα διαβάσουν στην ολομέλεια της τάξης.

Το ποίημα που ακολουθεί αποτελεί μαθητική δημιουργία:

Στο χωριό

Στο χωριό μού γελούσανε οι ανεμώνες

κάτω απ’ τις μηλιές μου στέλνανε φιλιά.

Και στάθηκα. Γαϊδουράκια πέρα στους αμπελώνες

με κοίταζαν θαρρείς ακίνητα, νωχελικά.

Άλλες δραστηριότητες δημιουργικής γραφής που επίσης συμπεριλαμβάνονται στο βιβλίο είναι η αλλαγή του τέλους μιας ιστορίας, η επανεγγραφή της με άλλον αφηγητή, η μετατροπή μιας αφήγησης σε διάλογο, η συγγραφή μιας ιστορίας έχοντας ως αφόρμηση έναν πίνακα ζωγραφικής και τόσες άλλες… Πρόκειται για ένα παιχνίδι αφηγηματικών τεχνικών, οργάνωσης της σκέψης, επιλογής και σύνδεσης των κατάλληλων λέξεων… Ένα ταξίδι έκπληξης κι ενθουσιασμού που αλλάζει συνεχώς πορεία και είναι άγνωστο στο πού τελικά θα καταλήξει.

Πόσο σημαντικό θα λέγατε ότι είναι να μάθει ένα παιδί να γράφει σωστά από μικρή ηλικία;

Είναι πράγματι σημαντικό ένα παιδί να μάθει να γράφει σωστά από μικρή ηλικία, ωστόσο, για να επιτευχθεί αυτό είναι απαραίτητο πρώτα να καλλιεργηθεί σωστά ο προφορικός λόγος. Άλλωστε, ο προφορικός λόγος, όχι μόνο προηγείται βιολογικά και λειτουργικά έναντι του γραπτού, αλλά και καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος των επικοινωνιακών μας αναγκών. Δυστυχώς, στο σχολείο προβάλλεται ως σημαντικότερο μέσο επικοινωνίας ο γραπτός λόγος με αποτέλεσμα ο ρόλος και η σημασία του προφορικού αρκετά συχνά να παραγκωνίζεται. Η δημιουργική γραφή, καθώς προϋποθέτει τη δημιουργική ανάγνωση διαφόρων κειμενικών ειδών, την ενεργητική ακρόαση τραγουδιών, αλλά και την προσεκτική παρατήρηση ταινιών συμβάλλει στην ενίσχυση της δεξιότητας της πρόσληψης, βελτιώνοντας με αυτόν τον τρόπο, όχι μόνο τον λόγο που εκφέρεται, αλλά και δημιουργεί το κατάλληλο γλωσσικό απόθεμα για την ομιλία. Μάλιστα, καθώς οι περισσότερες δραστηριότητες έχουν συνεργατικό χαρακτήρα, ενθαρρύνουν τα παιδιά, πριν το στάδιο της συγγραφής, στο στάδιο της «γέννησης των ιδεών», να συζητήσουν μεταξύ τους και από κοινού να σχεδιάσουν το θέμα τους. Με τον τρόπο αυτόν, λοιπόν, η δημιουργική γραφή συμμετέχει στη μεθοδευμένη διδασκαλία του προφορικού λόγου, ενισχύοντας τις δεξιότητες της πρόσληψης, αλλά και της παραγωγής προφορικού και γραπτού λόγου.

Μαθαίνεται, ωστόσο, η τέχνη της γραφής ή είναι απόρροια εμφύτου ταλέντου;

Είναι σίγουρο ότι όσο περισσότερο διαβάζει κανείς, τόσο καλύτερα γράφει, οπότε δε θα έλεγα ότι η γραφή είναι απόρροια κάποιου ταλέντου. Η έκθεση του αναγνώστη κάθε ηλικίας σε ποικίλα αναγνωστικά ερεθίσματα ενισχύει τη φαντασία του, παρέχοντάς του ευκαιρίες ώστε να βελτιώνει συνειδητά τις ικανότητές του για την παραγωγή καινοτόμων ιδεών. Μέσα από τη δημιουργική ανάγνωση των λογοτεχνικών κειμένων – εδώ η αξιοποίηση των θεωριών της λογοτεχνίας έχει σημαντικό ρόλο – ο εμπλεκόμενος εξοικειώνεται βαθμιαία με συγγραφικές πρακτικές με τις οποίες δεν περιγράφει απλά τα όσα συμβαίνουν γύρω του, αλλά παρεμβαίνει δυναμικά σε αυτά και τα αναδομεί. Η επαρκής ανάγνωση, βέβαια, δε θα πρέπει να εκλαμβάνεται μόνο ως κατανόηση ή ερμηνεία του λογοτεχνικού κειμένου, αλλά και ως τρόπος κατάκτησης συγγραφικών δεξιοτήτων, ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να μυείται στα μυστικά της γραφής ενός λογοτεχνικού κειμένου, πεζού ή έμμετρου. Με αυτόν τον τρόπο, τα κείμενα που παράγονται εμφανίζουν πλούτο ιδεών, πολυσημία, πολυπλοκότητα, αποκλίνουσα χρήση του λόγου, πρωτοτυπία και φυσικά άφθονο χιούμορ.

Γιατί να προτρέψει ένας γονιός ή και ένας εκπαιδευτικός το παιδί του και τον μαθητή του αντίστοιχα να ασχοληθεί με τη Δημιουργική Γραφή;

Οι λόγοι για τους οποίους ο γονέας ή ο εκπαιδευτικός ενθαρρύνουν την ενασχόληση των παιδιών με τη δημιουργική γραφή είναι πραγματικά πολλοί. Πρώτα απ’ όλα, αποτελεί ένα σημαντικό εκπαιδευτικό εργαλείο στη διδασκαλία της λογοτεχνίας. Δυστυχώς, στην Ελλάδα τα παιδιά δεν αφιερώνουν πολύ χρόνο στην ανάγνωση λογοτεχνικών βιβλίων. Ενδεχομένως μία από τις αιτίες της κατάστασης αυτής να είναι και η δασκαλοκεντρική διδασκαλία της κατά την οποία η αυτενέργεια των μαθητών είναι σημαντικά περιορισμένη. Άλλη αιτία αποτελεί και η προσκόλληση στον λογοτεχνικό κανόνα με σκοπό να διδαχτούν τα παιδιά υψηλά νοήματα μέσω κορυφαίων έργων της ελληνικής λογοτεχνικής παράδοσης, κάτι το οποίο, ωστόσο, δε λειτουργεί καθόλου ελκυστικά για τα παιδιά. Οι δραστηριότητες, όμως, δημιουργικής γραφής αφορμώνται από ποικίλα λογοτεχνικά έργα, παραδοσιακά και σύγχρονα, και η προσέγγισή τους δεν περιορίζεται μόνο στο περιεχόμενο, αλλά και στη διαδικασία παραγωγής τους. Επιπλέον, πέρα από την ενίσχυση των αναγνωστικών και συγγραφικών δεξιοτήτων, τα παιδαγωγικά της οφέλη σχετίζονται και με τη δημιουργία ενός θετικού ψυχολογικού κλίματος μέσα στην τάξη, καθώς η διδασκαλία της αφήνει να ακουστούν όλες οι φωνές ανεξάρτητα από τη σχολική επίδοση. Άλλωστε, οι «δυνατοί» μαθησιακά μαθητές δε γράφουν αυτονοήτως τα καλύτερα και πιο εμπνευσμένα κείμενα. Συνεχίζοντας, με τη δημιουργική γραφή η συγγραφή παύει να είναι μία μοναχική διαδικασία. Οι μαθητές βοηθούν ο ένας τον άλλον, αλληλοεπιδρούν και γνωρίζονται μεταξύ τους καλύτερα μέσα σε ένα κλίμα αμοιβαίας αποδοχής και κατανόησης. Τέλος, δε θα πρέπει να παραλείψουμε τα οφέλη της στον ίδιο τον ψυχοσυναισθηματικό κόσμο των παιδιών. Πολλές έρευνες σε διεθνές κυρίως επίπεδο έχουν δείξει ότι η δημιουργική γραφή μπορεί να βοηθήσει εκείνους τους μαθητές που αντιμετωπίζουν άγχος, τον πόνο απώλειας ενός αγαπημένου προσώπου ή τον πόνο γενικότερα ενός δυσάρεστου γεγονότος, καθώς μέσα από το δημιουργικό γράψιμο το ξεπερνούν, μετασχηματίζοντάς το σε κάτι όμορφο.

Ολοκληρώνοντας τη συνέντευξη τι θα λέγατε ότι έχετε αποκομίσει από την επαφή σας με τη δημιουργική γραφή;

Ως εκπαιδευτικός γνωρίζω καλά ότι το παιχνίδι πρέπει να αποτελεί μέρος της μαθησιακής διαδικασίας, καθώς ελκύει τα παιδιά, ενισχύει την αίσθηση του χιούμορ και τα απαλλάσσει από φοβίες και δισταγμούς που μπορεί να έχουν κατά τη συνδιαλλαγή τους με τον κόσμο. Η δημιουργική γραφή, όπως ήδη αναφέρθηκε, σχετίζεται με τη Φιλολογία ως λογοτεχνική γραφή, την Παιδαγωγική ως μέθοδος διδασκαλίας  αλλά και με την ψυχολογία ως θεραπευτική μέθοδος. Αυτό που έχω συνειδητοποιήσει μέσα από την καθημερινή επαφή με τους μαθητές μου είναι ότι η ένταξή της στους παραπάνω χώρους ενισχύεται από ένα βασικό της χαρακτηριστικό: Οι δραστηριότητές της εμπεριέχουν μία πτυχή διασκέδασης, καθώς συνδέεται με λειτουργίες οι οποίες συναντώνται στο παιχνίδι και είναι η αίσθηση της περιπέτειας, της φαντασίας, της περιέργειας και της ανακάλυψης. Όσο περισσότερο παιχνίδι βάζουμε στα σχολειά μας, τόσο περισσότερο ενισχύουμε την ολόπλευρη ανάπτυξη των μαθητών μας, καθώς τους διευκολύνουμε στην απόκτηση βασικών κοινωνικών δεξιοτήτων, όπως της επικοινωνίας, της αυτορρύθμισης και του ελέγχου των συναισθημάτων τους.

  Ευχαριστώ πολύ τη Σοφία Τσάτσου- Νικολούλη για την πολύ ενδιαφέρουσα συνομιλία μας και της εύχομαι καλή συνέχεια στο παιδαγωγικό  και συγγραφικό της έργο.        

Συνέντευξη:Ευθύμιος Ιωαννίδης

Xαίρετε, είμαι ο Ευθύμιος, είμαι φιλόλογος και συντάκτης της πολιτιστικής ιστοσελίδας Thess culture.gr. Aγαπώ πολύ τη μουσική, τις τέχνες, την ανάγνωση και το θέατρο, ενώ συνεντεύξεις μου και κριτικές μου έχουν δημοσιευτεί κατά καιρούς στον ηλεκτρονικό τύπο. Διαχειρίζομαι παράλληλα τις σελίδες «Ορθογραφία και ορθοέπεια», «Βιβλιοφιλία και βιβλιολογία» και υπήρξα επί πολλά έτη ενεργό μέλος και συντονιστής στις λέσχες ανάγνωσης των βιβλιοθηκών του Δήμου Κορδελιού- Ευόσμου.