ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ : ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΩΝ ΜΗΝΩΝ ΣΤΗΝ ΑΥΤΟΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ
Αφιέρωμα:Άννα Κάμπα
Καθώς έρχονται τα Χριστούγεννα και η δύσκολη αυτή χρονιά φτάνει στο τέλος της, ανακαλώ στη μνήμη μου τους 12 Μήνες του Γιάννη Τσαρούχη, μια σειρά αλληγορικών προσωπογραφιών των μηνών και των εποχών του χρόνου. Ο δικός μας Δεκέμβρης έρχεται να παρασύρει τις μέρες, νωχελικός και εξουθενωμένος. Τις στοιβάζει με τις βαριές κινήσεις του και σε λίγο θα μας εγκαταλείψει. Ο Δεκέμβρης του Τσαρούχη, όμως, ζωγραφισμένος το 1968-1969, στέκεται αγέρωχος, γεμάτος πλούτο και σοφία. Είναι μεγάλος σε ηλικία, εν αντιθέσει με όλους τους υπόλοιπους νεαρούς μήνες. Το σώμα του, όμως, είναι γεροδεμένο, τα φτερά του τον περιβάλλουν με δύναμη, η στάση και το βλέμμα του μας απευθύνονται με σιγουριά και ηρεμία. Το ενδιαφέρον είναι πως ο μήνας αυτός αποτελεί μια αυτοπροσωπογραφία του ίδιου του καλλιτέχνη, καθόλα επιτυχημένη αφού τα χαρακτηριστικά του μήνα αποδίδονται με ευκολία και στον ίδιο. Ποιος ήταν, λοιπόν, ο Γιάννης Τσαρούχης;
Βιογραφία
Πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους έλληνες εκφραστές της γενιάς του ’30, όσον αφορά τον χώρο των εικαστικών τεχνών. Γεννήθηκε το 1910 στον Πειραιά, ενώ η καταγωγή της οικογένειάς του ήταν από τα Ψαρά. Οι πρώτες αυτές εικόνες της περιοχής θα αποτελέσουν σημαντική έμπνευση. Στον Πειραιά ο Τσαρούχης βρίσκει τους ναύτες, που θα ζωγραφίσει αργότερα, το πλούσιο κοσμοπολίτικο στοιχείο αλλά και την λαϊκή ελληνική πραγματικότητα. Το 1927 μετακομίζει με την οικογένειά του στην Αθήνα. Λίγο αργότερα παρουσιάζει τα πρώτα του έργα στο Άσυλο Τέχνης και αρχίζει τις σπουδές του στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών του Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Εκεί έρχεται σε επαφή με καταξιωμένους καλλιτέχνες, όπως ο Κωνσταντίνος Παρθένης που είναι καθηγητής της σχολής. Το 1931, λίγο πριν ολοκληρώσει τις σπουδές του, έρχεται σε επαφή με τον Φώτη Κόντογλου, από τον οποίο και επηρεάζεται βαθύτατα. Μένει στο πλευρό του για αρκετό καιρό, μέχρι που αποφασίζει να στραφεί προς το εξωτερικό, να ταξιδέψει και να γνωρίσει τη δυτική τέχνη. Έτσι, έρχεται σε επαφή με αυθεντικά έργα της Αναγέννησης αλλά και του Ιμπρεσιονισμού, ενώ γνωρίζει προσωπικά καλλιτέχνες διεθνούς φήμης, όπως ο Ανρί Ματίς (Henri Matisse) και ο Αλμπέρτο Τζακομέττι (Alberto Giacometti).
Το 1938, σε ηλικία 28 ετών, ο Γιάννης Τσαρούχης παρουσιάζει την πρώτη του ατομική έκθεση στην Ελλάδα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι από αυτή τη στιγμή η καριέρα του εκτοξεύεται, αφού οι επιτυχίες του διαδέχονται η μία την άλλη καθιστώντας τον γνωστό τόσο στον ελληνικό, όσο και στον παγκόσμιο καλλιτεχνικό χώρο. Μάλιστα, την περίοδο της κατοχής ιδρύει τη δική του Σχολή Ζωγραφικής, στην οποία φοιτούν μετέπειτα σημαντικοί καλλιτέχνες όπως ο Κοσμάς Ξενάκης. Το 1950-1951 στρέφεται εκ νέου στο εξωτερικό. Συνεργάζεται με τον διάσημο συλλέκτη Αλέξανδρο Ιόλα και παρουσιάζει έργα του σε γκαλερί της Νέας Υόρκης, του Λονδίνου αλλά και του Παρισιού. Το 1956 είναι υποψήφιος για το παγκοσμίου φήμης βραβείο Γκούγκενχαϊμ (Guggenheim) ενώ το 1958 συμμετέχει στη Μπιενάλε της Βενετίας. Ο καλλιτέχνης απεβίωσε στην Αθήνα το καλοκαίρι του 1989. Σήμερα λειτουργούν τόσο το Μουσείο Γιάννη Τσαρούχη στο Μαρούσι, όσο και το Ίδρυμα Τσαρούχη. Στο μουσείο μπορεί να έρθει κανείς σε επαφή με την προσωπική συλλογή των έργων του καλλιτέχνη, καθώς και με τον χώρο στον οποίο έζησε αφού πρόκειται ουσιαστικά για την ίδια την κατοικία του.
“Δεκέμβρης, 1968-1969”
Το έργο του
Ο Γιάννης Τσαρούχης εισάκουσε το αίτημα της εποχής του για ελληνικότητα και το απέδωσε με έναν πολύ προσωπικό τρόπο. Είχε την ικανότητα να συνδυάζει με απόλυτη αρμονία στοιχεία της ελληνικής, και ιδιαίτερα της βυζαντινής τέχνης, με τις δυτικές τάσεις και τα δυτικά πρότυπα. Μέσα από έναν γόνιμο διάλογο, κατάφερνε να ανταποκριθεί στο ελληνικό φρόνημα χρησιμοποιώντας ταυτόχρονα την αίγλη και τη γοητεία της δυτικής τέχνης. Όλα τα παραπάνω είναι φανερά και στις προσωπογραφίες των μηνών. Βλέπουμε, για παράδειγμα, τον Δεκέμβρη να περιβάλλεται από ένα χρυσό φόντο, αναγνωριστικό στοιχείο της βυζαντινής εικονογραφίας. Ταυτόχρονα, όμως, βλέπουμε το στιβαρό και καλοσχηματισμένο του σώμα, ως μια υπενθύμιση της αναγεννησιακής ομορφιάς. Ο ίδιος έχει αναφέρει για το έργο του:
«Δύο είναι οι βασικές αναζητήσεις μου, παρ’ όλες τις χίλιες διαφορές που παρουσιάζουν τα έργα μου μεταξύ τους. Η μία είναι νεοκλασική και προσπαθεί να αφομοιώσει το αρχαίο κλασικό ιδεώδες, όπως το εξέφρασε το Μπαρόκ και η Αναγέννηση. Η άλλη μου τάση είναι να εκφράσω όλες μου τις αντιρρήσεις για το ίδιο το ιδανικό μου».[1]
“Ναύτης που διαβάζει, 1980”
Η σχέση του με τον δάσκαλό του: Φώτη Κόντογλου
Καθοριστικό ρόλο για την πορεία του καλλιτέχνη έπαιξε η γνωριμία του με τον έλληνα ζωγράφο, αγιογράφο και λογοτέχνη Φώτη Κόντογλου. Ο Τσαρούχης υπήρξε αγαπημένος του μαθητής και βοηθός, ενώ αυτός από τη μεριά του έβλεπε στο πρόσωπο του δασκάλου του έναν σπουδαίο άνθρωπο και καλλιτέχνη. Η σχέση τους ήταν βαθιά και ουσιαστική. Μάλιστα, ο Τσαρούχης είχε το «προνόμιο» να μπορεί να γνωρίζει τις απόψεις του δασκάλου του, να μπορεί να υποθέτει τι θα ισχυριζόταν ο ίδιος στην εκάστοτε περίπτωση.[2] Το σημαντικότερο στοιχείο που κληρονόμησε από τη σχέση αυτή ήταν ο ελληνικός χαρακτήρας των έργων.
«Αγάπησα την Ελλάδα από τον Κόντογλου […] Όλα τα χρόνια που παρακολουθούσα από κοντά τη δουλειά του, έμαθα να έχω πάντοτε μια σκέψη πίσω από το κεφάλι μου, σε καθετί που έκανα: “Άραγε, σκεφτόμουν, αυτό που κάνω είναι φράγκικο ή ελληνικό;”»[3]
Το 1934 ο Τσαρούχης σταμάτησε να μαθητεύει κοντά στον Κόντογλου. Παρά την αμοιβαία εκτίμηση και τον αμοιβαίο σεβασμό, ανάμεσά τους υπήρχαν διαφωνίες σχετικά με αισθητικά αλλά και φιλοσοφικά ζητήματα. Άλλωστε, όσο περνούσαν τα χρόνια ο Φώτης Κόντογλου στρεφόταν όλο και πιο πεισματικά στα βυζαντινά και παραδοσιακά πρότυπα, ενώ ο Τσαρούχης διακατεχόταν από μια νεανική περιέργεια και αγωνία για το νέο, το πρωτοποριακό. Ποτέ, ωστόσο, δεν ξέχασε τη συμβολή του δασκάλου του.
«Δεν είναι παράξενο όταν κάνεις να φυτρώσουν φτερά στους ανθρώπους, να τους δεις μια μέρα να πετάξουν και να φύγουν μακριά από σένα».[4]
είχε αναφέρει ο ίδιος μιλώντας για τον Φώτη Κόντογλου.
Η συμβολή του στο νεοελληνικό θέατρο
Ακόμη, ο Γιάννης Τσαρούχης αγαπούσε το θέατρο και τη σκηνοθεσία. Ήδη από το 1928 ξεκίνησε να ασχολείται με τον σχεδιασμό κουστουμιών αλλά και σκηνικών για σημαντικές παραστάσεις. Συνεργάστηκε με μεγάλα θέατρα, όπως το Εθνικό, αλλά και με διάσημες προσωπικότητες του χώρου, όπως με τον Κάρολο Κουν, τον οποίο είχε την ευκαιρία να γνωρίσει την περίοδο που εργαζόταν κοντά στον Κόντογλου. Μάλιστα, λέγεται πως η κλασσική φιγούρα του Ναύτη στα λαϊκά κέντρα, όπως προβάλλεται από τον ελληνικό κινηματογράφο, αποτελεί ένα σύμβολο που καθιερώθηκε μέσα από το έργο του Τσαρούχη.
Κλείνοντας τη σύντομη αυτή αναδρομή στη ζωή και το έργο του καλλιτέχνη, αρκεί να παραθέσουμε ένα σύντομο απόσπασμα από μια αναφορά του Αντρέα Εμπειρίκου:
«Ιδού γιατί οι πίνακες του Τσαρούχη, οι εκ πρώτης όψεως τόσον ρεαλιστικοί, αποτελούν, εντέλει, μέσα από την πιο άμεση καθημερινότητά των, ουχί απλήν αντιγραφήν της φύσεως ή των ανθρώπων μα επιτεύγματα κλασικά, που ισοδυναμούν με τέλεσιν μυστηρίων, εις τα οποία συνυφαίνεται με την πλέον ζωηράν αισθησιακήν διέγερσιν και η πνευματική έξαρσις και ενάργεια μιας διάνοιας ενσυνειδήτου και ισχυράς, πέραν πάσης καλλιτεχνικής φιλολογίας, πέραν παντός είδους κρυφοψιθυρισμένων «μου ‘πες, σου ‘πα» των σκοτεινών παρασκηνίων της κριτικής αισθητικής.»[5]
[1] Μηχανή του Χρόνου, «H άγνωστη διαδρομή του Γιάννη Τσαρούχη», <https://www.mixanitouxronou.gr/giannis-tsarouchis-o-zografos-pou-ithele-na-gini-akrovatis-ke-i-gonis-tou-ton-proorizan-gia-michaniko-i-dikigoro/> (πρόσβαση 18/12/2020).
[2] Σαββάκης, Αλέξιος, (1995, 9 Ιουλίου), «Αναμνήσεις Γιάννη Τσαρούχη», Καθημερινή, σ. 26.
[3] Σαββάκης, Αλέξιος, (1995, 9 Ιουλίου), «Αναμνήσεις Γιάννη Τσαρούχη», Καθημερινή, σ. 26.
[4] Σαββάκης, Αλέξιος, (1995, 9 Ιουλίου), «Αναμνήσεις Γιάννη Τσαρούχη», Καθημερινή, σ. 26.
[5] LiFO, 2012, «44 άντρες του Γιάννη Τσαρούχη: Το πιο επίμονο λάιτ μοτίφ του έργου του», <https://www.lifo.gr/team/pinakothiki/33865>, (πρόσβαση 18/12/2020).
Αφιέρωμα:Άννα Κάμπα
Ολοκληρώνοντας τις σπουδές της πάνω στη Φιλοσοφία, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ασχολείται με την αρθρογραφία και την επιμέλεια κειμένων. Κύριος τομέας ενασχόλησής της είναι οι εικαστικές τέχνες και η λογοτεχνία. Όσον αφορά την ερευνητική της δραστηριότητα, αυτή σχετίζεται με την αισθητική και τη φιλοσοφία της τέχνης. LINKEDIN: www.linkedin.com/in/anna-kampa
