ΔΗΜΟΣ ΧΛΩΠΤΣΙΟΥΔΗΣ : « Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΟΡΓΑΝΟ, ΕΝΑ ΦΙΛΤΡΟ ΠΟΥ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΙ ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΓΩΝΙΕΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΥ»

Συνέντευξη:Ευθύμιος Ιωαννίδης

Η 21η Μαρτίου, η πρώτη μέρα της Άνοιξης, όπου το φως κερδίζει το σκοτάδι και η αισιοδοξία αφήνει πίσω της το πένθος, είναι η Παγκόσμια ημέρα της Ποίησης. Η ιστορία της ξεκινά από την Ελλάδα. Το 1997 ο ποιητής Μιχάλης Μήτρας της “συγκεκριμένης” της “οπτικής” ποίησης- πρότεινε στην Εταιρεία Συγγραφέων να γιορτάζεται η ημέρα της Ποίησης. Η Λύντια Στεφάνου, από τις γνωστές ποιητικές φωνές της Μεταπολεμικής Ποίησης, είπε ότι η πρώτη μέρα της Άνοιξης είναι η κατάλληλη για τη γιορτή της Ποίησης. Και ο Βασίλης Βασιλικός, πρέσβης στην UNESCO, πρότεινε η 21η Μαρτίου η ημέρα να κηρυχτεί η Παγκόσμια Ημέρα της Ποίησης. Στη Γενική Διάσκεψη της UNESCO, τον Οκτώβρη του 1999, η 21η Μαρτίου κηρύχτηκε η Παγκόσμια μέρα της Ποίησης. Να και το σκεπτικό της απόφασης:

«Η Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης θα ενισχύσει την εικόνα της ποίησης στα ΜΜΕ, ούτως ώστε η ποίηση να μην θεωρείται πλέον άχρηστη τέχνη, αλλά μια τέχνη που βοηθά την κοινωνία να βρει και να ισχυροποιήσει την ταυτότητά της. Οι πολύ δημοφιλείς ποιητικές αναγνώσεις μπορεί να συμβάλουν σε μια επιστροφή στην προφορικότητα και στην κοινωνικοποίηση του ζωντανού θεάματος και οι εορτασμοί μπορεί να αποτελέσουν αφορμή για την ενίσχυση των δεσμών της ποίησης με τις άλλες τέχνες και τη φιλοσοφία, ώστε να επαναπροσδιοριστεί η φράση του Ντελακρουά “Δεν υπάρχει τέχνη χωρίς ποίηση”»… Η συντακτική ομάδα της Thessculture θέλοντας να τιμήσει την παγκόσμια ημέρα της Ποίησης απευθύνθηκε στον φιλόλογο, υπόψηφιο διδάκτορα της δημιουργικής γραφής, κριτικό λογοτεχνίας και ποιητή, Δήμο Χλωπτσιούδη, ο οποίος με ενάργεια και προσήνεια απάντησε στις ερωτήσεις που του θέσαμε.

Πότε ξεκίνησες ν’ ασχολείσαι με την τέχνη του λόγου και ποιος ήταν ο λόγος που σε παρότρυνε να αναμετρηθείς με το ζείδωρο μυστήριο που λέγεται ποίηση;

Η αλήθεια είναι ότι από μικρός ξεκίνησα να γράφω. Αρχικά με δοκιμιακό λόγο και μελέτες, αν και παρακολουθούσα κι έγραφα ποίηση και διηγήματα. Βλέπετε ανήκω σε εκείνη τη γενιά που συνειδητοποίησε την ανάγκη της να εκφραστεί με δημόσιο λόγο, όταν κανένας δεν της έδινε αυτό το δικαίωμα λόγου. Η έρευνα, ο δοκιμιακός λόγος και η λογοτεχνία αποτελούν μορφές δημόσιου λόγου. Ωριμάζοντας αγκάλιασα περισσότερο την ποίηση, ως μέσο έκφρασης, επειδή ακριβώς είναι πιο αφαιρετική και πιο συναισθηματική.

Από πού αντλείς κυρίως την έμπνευσή σου; Τι είναι αυτό που σου δίνει το ερέθισμα να γράψεις; Ποιοι είναι οι ανασταλτικοί παράγοντες για συγγραφή;

Κατ’ αρχάς αρνούμαι τη μεταφυσική διάσταση της λέξης “έμπνευση”. Η έμπνευση είναι μια ιδέα μεταφυσική. Είναι εκείνη η Ιδέα που πασχίζεις να της δώσεις περιεχόμενο, να την κάνεις εικόνα και στοχασμό. Οι δικές μου ιδέες προέρχονται από την κοινωνική πραγματικότητα, έχουν περιεχόμενο πριν γίνουν λέξεις. Ο ποιητής είναι ένα ευαίσθητο κοινωνικό όργανο, ένα φίλτρο που καταγράφει το κοινωνικό συναίσθημα και τις αγωνίες του περιβάλλοντός του. Ο ποιητής εκφράζοντας δημόσιο λόγο λειτουργεί ως συλλογικό υποκείμενο.

Δε θα μιλήσω για ανασταλτικούς παράγοντες, αλλά για δυσκολίες. Ας το αποφασαφηνίσω λίγο.Κάποιοι βλέπουν ως αποτρεπτικούς παράγοντες τις κοινωνικές υποχρεώσεις. Εγώ αντίθετα θεωρώ ότι αυτές –ως βιώματα– τροφοδοτούν με νέες ιδέες τον ποιητή, ότι τον κρατούν προσγειωμένο και τον κάνουν να συνειδητοποιεί τον κοινωνικό του ρόλο.

Δυσκολίες υπάρχουν και μάλιστα πολλές. Ο ποιητής είναι ένας θεράπων της γλώσσας. Η γλώσσα ερμηνεύει τον κόσμο γύρω μας, μεταφέρει στερεότυπα. Και για αυτό είναι αναγκαίο ο ποιητής να συγκρούεται διαρκώς με την τυποποιημένη γλώσσα, επειδή ακριβώς αποτελεί τμήμα του εξουσιαστικού λόγου. Εδώ κρύβονται και οι διαρκείς δυσκολίες. Η ανατροπή της γλώσσας, που θέλει να φέρει ο ποιητής, απαιτεί σύγκρουση με τη συνείδησή του, προϋποθέτει μια επιθυμία να αναζητήσει νέες εκφραστικές διεξόδους και νέες ιδέες μέσα από την ανατροπή των γλωσσικών του στερεοτύπων.

Πάντα υπό την προϋπόθεση ότι η γλώσσα είναι η ρίζα και ο κορμός των ιδεών, ο εξουσιαστικός λόγος μέσα από τη συστημική ηγεμονία που ασκεί (έμφυλες, φυλετικές, σεξουαλικές διακρίσεις ), δεν επιτρέπει στον πολίτη να αμφισβητεί και να φαντάζεται έναν πιο δίκαιο κόσμο. Κι εκεί είναι η δυσκολία να ποιητή. Να προκαλέσει τη συνείδηση τη δική του (ως κόμματι του κόσμου) και μετά του ακροατή ή αναγνώστη του. Κι αυτό είναι ένας διαρκής αγώνας.

Οι δυσχέρειες, λοιπόν, στην ποίηση κρύβονται στη γλωσσική προβολή αυτού του οράματος. Είναι δύσκολο να κάνεις εικόνα την ουτοπία, να σέβεσαι την αισθητική του κοινού και ταυτόχρονα να αναζητάς δρόμους που διασπούν τα αισθητικά στεγανά που καλλιεργεί η υποκουλτούρα και η συστημική γλώσσα.

Αναρωτιέμαι Δήμο, ο ποιητής είναι μια περσόνα γύρω από τις λέξεις ή λειτουργεί με μια ορμέφυτη πυξίδα; Υπήρξαν ποιητές που ίσως κινητοποίησαν και τη δική σου πένα;

Ίσως ο ποιητής να είναι η πιο ειλικρινής περσόνα. Διαβάζοντας, ως κριτικός, τόσα χρόνια ποιητικές συλλογές, μου μοιάζει μερικές φορές σαν τεστ ψυχοσύνθεσης ή προσωπικότητας, έστω και για το μικρό διάστημα των δύο τριών ετών που μεσολάβησαν για τη σύνθεση μίας συλλογής. Ο πεζογράφος ή ο θεατρικός συγγραφέας επειδή λειτουργούν με βάση άλλα τεχνικά χαρακτηριστικά (πλοκή, οικοδόμηση χαρακτήρων κτλ) μπορούν πιο εύκολα να καλλιεργήσουν την εικόνα μιας διαφορετικής περσόνας. Ο ποιητής πιο δύσκολα. Τουλάχιστον για όποιον μελετά ποίηση.

Σαφώς και όλοι μας έχουμε επιρροές. Όλοι μας έχουμε καταναλώσει ένα δίκτυο κειμένων. Προσωπικά διακρίνω σημαντικές επιρροές από τον Μανόλη Αναγνωστάκη, τον Τάσο Λειβαδίτη και την Αγγελάκη-Ρουκ, από την Κατερίνα Γώγου, και κλασικούς πια δημιουργούς, όπως ο Σολωμός, ο Καρυωτάκης, ο Ελύτης, ο Ρίτσος και άλλοι. Βέβαια, την ίδια στιγμή διατηρώ διαρκή επαφή με τη σύγχρονη ποιητική παραγωγή, ελληνική και ξένη. Το ζητούμενο για μένα είναι ο πειραματισμός (σε μορφή, φόρμα και περιεχόμενο) και οι αναζητήσεις γλωσσικών διεξόδων. Αυτό με φέρνει σε διαρκή επαφή με διάφορες μορφές τέχνης, όπως το μυθιστόρημα, την αρχαία και μεσαιωνική ή νεωτερική τραγωδία.

Προσωπικά πώς θα έλεγες ότι αντιμετωπίζεις την ποίηση: ως μια ταυτότητα ή ως μια ετερότητα μέσα στον κυκεώνα της σύγχρονης ζωής;

Πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση, εξαιρετική πραγματικά. Για μένα η ποίηση είναι ταυτότητα, και γενικότερα η λογοτεχνία. Είναι ταυτότητα επειδή με τροφοδοτεί με σχήματα ερμηνείας του κόσμου. Ο ποιητής είναι ένα αισθητήριο όργανο και μέσω αυτού βλέπουμε τον χώρο γύρω μας, μέσω της γλώσσας που καλλιεργεί μαθαίνουμε να δημιουργούμε δικά μας σχήματα. Μάς δείχνει τον δρόμο που δε θέλουμε ή δεν μπορούμε να δούμε.

Αυτό για μένα αποτελεί ένα ενσωματωμένο ταυτοτητικό στοιχείο. Διαβάζω ποίηση, ελληνική ή ξένη, σύγχρονη και κάθε τόσο επιστρέφω σε κλασικά έργα κάθε κειμενικού είδους (από σαιξπηρικό και μολιερικό θέατρο μέχρι κλασική λογοτεχνία), ακριβώς αναζητώντας τέτοια σχήματα και τέτοιες ιδέες. Άλλωστε, όλοι διαπραγματευόμαστε τα ίδια θέματα, αρχής γενομένης από τα ομηρικά έπη (για τα ευρωπαϊκά γράμματα).

Η ποίηση όμως ως γένος παραμένει μία κοινωνική ετερότητα. Ποτέ δεν της έδιναν τη σημασία που πρέπει. Ποτέ δεν ήταν εμπορική, επειδή ακριβώς συγκρούεται με τους κυρίαρχους αισθητικούς κώδικες, με τη συστημική γλώσσα και τα στερεότυπα ως ήθος. Αν η ποίηση γίνει εμπορική, τότε απλά υπηρετεί τον εξουσιαστικό λόγο (και χάνει τον ανατρεπτικό χαρακτήρα που εγγενώς έχει η ποίηση). Και αυτό αποδεικνύεται με τους δεκάδες διακόνους της, από τον λυρικό Σολωμό μέχρι τον Σεφέρη και τον Ελύτη ή τον Εγγονόπουλο και τον Καρυωτάκη, την Αγγελάκη-Ρουκ και σύγχρονες ποιήτριες που διασαλεύουν τις κυρίαρχες αξίες.

Αυτό που δε γίνεται αντιληπτό σε πρώτη ματιά, όμως, είναι ότι αυτό που αρχικά μοιάζει ως ετερότητα, τελικά γίνεται σταδιακά τμήμα της κουλτούρας (όταν αξίζει κι έχει να προσφέρει κάτι). Γιατί η γλώσσα που μιλάμε είναι η γλώσσα των ποιητών. Αυτοί μάς τροφοδοτούν με ρητορικά σχήματα που ενσωματώνουμε στην καθημερινή γλώσσα.

Η ψηφιακή επανάσταση και το διαδίκτυο έχουν διαφοροποιήσει συν τοις άλλοις και την ποιητική δημιουργία; Αν ναι, προς ποια κατεύθυνση; Ποια είναι τα πλεονεκτήματα αλήθεια, αλλά και ποιοι είναι οι κίνδυνοι για την ποίηση στην εποχή των ηλεκτρονικών υπολογιστών;

Δύσκολο ερώτημα που οδηγεί πολλούς σε αφοριστικές απαντήσεις. Προσωπικά το μέσο μού είναι αδιάφορο. Το διαδίκτυο προσφέρει ένα έτοιμο κοινό που εύκολα δείχνει ευαρέσκεια. Δε σημαίνει ότι οι αναγνώστες αυτοί έχουν εκείνη την κριτική προσέγγιση που απαιτείται (λόγω χρόνου, λόγω μειωμένης επαφής με την τέχνη, λόγω διάθεσης και πολλά άλλα ακόμα). Αυτά τα likes δημιουργούν αυταπάτες, καλλιεργούν ενδεχομένως μία εγωπάθεια κτλ.

Δε θεωρώ όμως ότι απειλούν την ποίηση. Η ποίηση δεν απειλείται από το κοινό ή τους κακούς (ή αδιάφορους) ποιητές. Αντίθετα, την υψηλή τέχνη απειλεί η μαζική κουλτούρα που δεν αφήνει το κοινό να την πλησιάσει.

Δήμο, πέρα από κριτικός λογοτεχνίας διδάσκεις και δημιουργική γραφή. Το αιώνιο ερώτημα που έχει διεγείρει αρκετές διαμάχες είναι αν κάποιος γεννιέται ή γίνεται ποιητής-συγγραφέας. Ποια είναι η δική σου άποψη;

Για μένα κανείς δε γεννιέται, όλοι γινόμαστε, ανάλογα με τις ευκαιρίες που εμφανίζονται, την αξιοποίησή τους και την εσωτερική μας ανάγκη να μιλήσουμε για αυτό που μας πληγώνει (η Ιδέα που έλεγα νωρίτερα). Όποιος θεωρεί ότι ο ποιητής γεννιέται, είναι ένας ρομαντικός που βλέπει τη δημιουργικότητα μέσα από μεταφυσικά συμπλέγματα. Αν ακούγεται αφοριστικό, αρκεί να αναζητήσει κανείς πώς «βγαίναν» οι ποιητές και οι συγγραφείς επί χιλιάδες χρόνια: μέσα από συντεχνίες (επικοί), από μαθητεία πλάι σε μελετητές ή τεχνίτες (κύκλοι δραματουργού ή φιλοσόφων όπως ο Αριστοτέλης), ή πιο σύγχρονους λογοτεχνικούς κύκλους (γύρω από ένα περιοδικό ή έναν καταξιωμένο λογοτέχνη).

Πάνω από όλα η Δημιουργική Γραφή αποτελεί μία διαφορετική μέθοδο προσέγγισης της λογοτεχνίας. Είναι ένα διαφορετικό ερευνητικό πεδίο λογοτεχνικής μελέτης που οδηγεί σε ένα νέο λογοτεχνικό κείμενο. Δεν έχει άμεσο στόχο την ανάδειξη συγγραφέων, αλλά την καλλιέργεια αναγνωστικής συνείδησης στους συμμετέχοντες. Αν βγάλουμε έναν καλό συγγραφέα, αισθανόμαστε τυχεροί. Τα εργαστήριά μας είναι ανάλογα με τα εικαστικά ατελιέ. Προσφέρουν ένα πρώτο κοινό που κρίνει το έργο και το αναλύει ενδεχομένως, συζητά πάνω σε αυτό και τροφοδοτεί τον δόκιμο συγγραφέα με νέες οπτικές, ενώ ταυτόχρονα κι εκείνος βλέπει το έργο των άλλων. Το εργαστήριο της Δημιουργικής Γραφής είναι ένας χώρος κοινού πειραματισμού.

Ένας λογοτέχνης εξακολουθεί να ασκεί άραγε επίδραση στην κοινωνία; Ποια είναι η θέση ενός ποιητή στη σύγχρονη εποχή;

Σίγουρα η ποίηση δε γεννά επαναστάσεις, δεν ανατρέπει καθεστώτα ή καταστάσεις. Δημιουργεί εκείνες τις συναισθηματικές συνθήκες ώστε μέσα από τις αισθητικές ανατροπές που επιχειρεί και μέσα από τις ιδέες που καλλιεργεί (ως γλωσσική προσέγγιση ερμηνείας του κοινωνικού χώρου), επιτρέπει την καλλιέργεια της αμφισβήτησης και σε βάθος χρόνου της ανατροπής των εικόνων που το κοινό της έχει για τον κόσμο και την τέχνη.

Ολοκληρώνοντας τη συνέντευξη θα ήθελα, αν δεν έχεις αντίρρηση, να χαριτώσεις τους αναγνώστες μας με ένα στίχο από κάποιο ποίημά σου που έχει ιδιαίτερη σημασία για σένα.

Μάλλον κάτι μεγαλύτερο από στίχο. Ένα απόσπασμα από το ποίημα «γεωμετρικά σχήματα» (laissez passer, 2019)

Οι άνθρωποι αποδέχονται ό,τι κατανοούν

και κατανοούν ό,τι χωρά στα γεωμετρικά σχήματα

που κατασκευάζει η εμπειρία τους.

(…) φοβούνται τις καμπύλες

επειδή ξεχειλώνουν και χωρούν κι άλλους

κι άλλους.

Η καμπύλη αγκαλιάζει στοργικά το Διαφορετικό

(…) ό,τι αρνείται τον περιορισμό

βγαίνει εκτός γραμμής

σαν το παιδικό χρωμάτισμα.

Ευχαριστώ πολύ τον αγαπητό συνάδελφο Δήμο Χλωπτσιούδη για την πολύ ενδιαφέρουσα συνομιλία μας και του εύχομαι από καρδιάς καλή συνέχεια στο σπουδαίο και πολύπλευρο  έργο του.

Συνέντευξη:Ευθύμιος Ιωαννίδης

Xαίρετε, είμαι ο Ευθύμιος, είμαι φιλόλογος και συντάκτης της πολιτιστικής ιστοσελίδας Thess culture.gr. Aγαπώ πολύ τη μουσική, τις τέχνες, την ανάγνωση και το θέατρο, ενώ συνεντεύξεις μου και κριτικές μου έχουν δημοσιευτεί κατά καιρούς στον ηλεκτρονικό τύπο. Διαχειρίζομαι παράλληλα τις σελίδες «Ορθογραφία και ορθοέπεια», «Βιβλιοφιλία και βιβλιολογία» και υπήρξα επί πολλά έτη ενεργό μέλος και συντονιστής στις λέσχες ανάγνωσης των βιβλιοθηκών του Δήμου Κορδελιού- Ευόσμου.